A Desacralización da igrexa – IV. Un papado longo e, para moitos invernal
1. Tensión entre dous polos: Fidelidade dogmática e compromiso social
Xoán Paulo II participara no Concilio Vaticano II cando era un bispo novo que pastoreaba a diocese de Cracovia, en Polonia. Foi membro da comisión que elaboraba a Constitución Pastoral Gaudium et Spes, o texto que aborda a relación da Igrexa co mundo, e no que se vai concretando como ha ser esa relación -presenza da Igrexa, en aggiornamento- con ese mundo en cambio e no que se cuestionaba o vello paradigma leste-oeste para definir as coordenadas nas que se situaban as grandes potencias naquel momento.
Este bispo polaco fora nomeado cardeal polo papa Paulo VI e xa participara no conclave anterior no que se elixira como pontífice ao cardeal patriarca de Venecia Albino Lucciani, quen tivo un pontificado que só durou trinta e tres días, e que adoptara o nome de Xoán Paulo I coma homenaxe aos dous papas que fixeran posible, convocándoo e comezándoo un; continuándoo e clausurándoo outro, o Concilio Vaticano II. O efémero do seu pontificado levou a volver reunir en Roma aos cardeais para elixir ao seu sucesor. A elección recaeu sobre o bispo polaco, Karol Jòsezf Wojtyła, quen se converteu no papa número 264 da Igrexa católica, no primeiro papa non italiano dende Adriano VI (+1523), e que tivo un dos pontificados nun máis longos na historia da Igrexa católica[1]
Chegado a Roma como pastor da Igrexa, unha das primeiras viaxes que Xoán Paulo II realiza é a América Latina para inaugurar a IIIª Conferencia Xeral do Episcopado Latinoamericano (CELAM), celebrada en Puebla de los Ángeles (México) entre o 27 de xaneiro e o 13 de febreiro de 1979.
No discurso inaugural, pronunciado no seminario Palafoxiano de Puebla o 28 de xaneiro, manifesta o papa que o traballo a desenvolver polos participantes na conferencia ha ter como punto de partida as conclusións da conferencia de Medellín celebrada dez anos antes, pero “sen ignorar as incorrectas interpretacións a veces feitas e que esixen sereo discernimento, oportuna crítica e claras tomas de posición”.
Marca así un camiño no que implicitamente se deixaba intuír a pouca sinerxía coa teoloxía que naquel momento se estaba a elaborar naquelas Igrexas mozas e cheas de esperanza de Latinoamérica. Unha teoloxía que se elaboraba desde o sentir coa mesma teoloxía presente na constitución Gaudium et Spes e coa encíclica Populorum progressio do papa Paulo VI. O matiz que o papa introduce no texto parece querer poñer certa distancia entre aquela forma de facer teoloxía, a chamada Teoloxía da Liberación[2], e a visión que o papa traía da súa Polonia natal, que estaba moi marcada pola situación política, por ser Polonia un dos países do chamado telón de aceiro, baixo o control e a titorización da antiga URSS.
A desconfianza ao respecto do quefacer teolóxico latinoamericano terá a súa concreción a través de dous documentos da Congregación para a Doutrina da Fe, cuxo Prefecto era naquel momento o cardeal Joseph Ratzinger, e que tiñan como títulos Libertatis Nuntius (1984) e Libertatis Conscientia (1986). Neles púñase de manifesto, con moitos matices iso si, que aquel modo de facer teoloxía non era moi do agrado de quen estaba naquel momento á fronte da nave eclesial dirixindo a barca de Pedro.
O pontificado de Xoán Paulo II mostrou xa desde o primeiro momento que unha das cuestións que máis lle preocupaba ao papa era como se viña levando a cabo a recepción e concreción dos documentos e directrices pastorais e teolóxicas que se foran aprobando nos documentos do Concilio Vaticano II.
Exemplo disto foi a importancia que durante todo o pontificado adquiriu a Congregación para a Doutrina da Fe e o seu Prefecto Joseph Ratzinger, –noutro tempo teólogo asesor do cardeal alemán Frings no concilio e brillante profesor nas universidades alemás de Freising, Bonn, Múnich, Tubinga e Ratisbona– a quen Xoán Paulo II chamou expresamente a Roma para presidir a Congregación o 25 de novembro de 1981, cando era arcebispo de Múnich e Frisinga. Este nomeamento mostra o interese que para o papa tiña nomear para presidir a que, ao interno da Igrexa, acabou sendo naquel momento a Congregación con máis poder e capacidade de control sobre os teólogos da Igrexa Católica .
Xunto con esta liña de acción clara e distinta, o papado de Xoán Paulo II marcou tamén unha dirección noutro dos ámbitos da realidade teolóxico pastoral da Igrexa católica, a perspectiva e o compromiso social. Algo que, se se ten en conta a propia biografía do papa, é facilmente entendible.
O seu nacemento nun país en permanente estado de ameaza -por un lado mirando con desconfianza cara Rusia e polo outro cara Alemaña-, fixo que os polacos tivesen moi activado o seu sentido de pertenza, de pobo, de compartir unhas mesmas raíces, para evitar o dominio de “intrusos” dunha ou doutra parte. Mesmo a Igrexa Católica estaba tendo, naquel momento no que el foi elixido, unha acción importante na resistencia loita contra o estado “socialista” e a dependencia da URSS a través do sindicato Solidariedade (Solidarnosc), que nace ao abeiro dos católicos comprometidos traballando nos estaleiros, apoiados pola Igrexa, da cidade portuaria de Gdansk.
Non resulta entón estraño que esta perspectiva social, sempre presente na historia da Igrexa, fose o segundo dos acentos do pontificado de Xoán Paulo II.
Isto concrétase nas súas encíclicas sociais, coas que busca relanzar e reorientar a Doutrina Social da Igrexa que, como xénero, comezara no pontificado de León XIII.
Unha Doutrina Social que co paso do tempo fóra perdendo forza e presenza no canto da dimensións e das accións sociais que emanan da fe, desde a dialéctica entre o que anos antes se viña chamando cristianismo de presenza e cristianismo de mediación, situados como camiños paralelos e que marcaban, por unha banda, a presenza confesante dos cristiáns na sociedade desde as institucións propias da Igrexa; e, pola outra, a mediación desde as institucións plurais e aconfesionais que existían na sociedade. Nesta dialéctica foi desde onde se deixou, pouco despois do concilio, o termo Doutrina Social da Igrexa, para falar da presenza e do compromiso social dos cristiáns.
Coa chegada de Xoán Paulo II, e xa desde o seu gran documento social, a Laborem Exercens, el busca de novo revitalizar o seu maxisterio social, reivindicando a actualizade e renovación da Doutrina Social da Igrexa, pero tamén deixando claro que esta non é un xénero en si mesma, senón unha parte da Teoloxía Moral social[3].
Deste xeito parecía que se quería compensar por unha banda -a social-, o que se buscaba controlar e conter pola outra -a doutrinal-.
As sucesivas e múltiples condenas de teólogos e os procesos que se lle foron abrindo así o poñen de manifesto. E non só teólogos dos chamados afíns á Teoloxía da Liberación[4]. Volver a unha ortodoxia que utilizara a letra o concilio, pero cun espírito radicalmente distinto ao que levou ao papa Xoán XXIII a convocalo para levar a cabo o que el chamou o “aggiornamento” da Igrexa.
Xusto é decir que esta polaridade entre o dogmático e o doutrinal marcou os vinte e sete anos de pontificado do papa polaco. Pero non menos xusto tamén é dicir que o seu compromiso en favor da liberdade e dos dereitos humanos, xunto co doutros líderes políticos do seu tempo, estivo detrás da caída do sistema soviético e dos seus países satélites no ano 1989. Non se pode obviar a gran contribución a unha sociedade máis libre, plural, democrática e respectuosa coa liberdade política.
Mágoa que esta reivindicación e este compromiso non tiveran logo a súa concreción ao interno da mesma Igrexa, onde a discriminación de xénero, xunto co control de todo movemento por parte dos clérigos ordenados, supuxo cortar calquera intento de abrir camiños de participación e igualdade, mesmo de dirección e presidencia -que non de poder-, na comunidade eclesial. Non é de estrañar que o tempo do papado de Xoán Paulo II sexa denominado como tempo de invernía eclesial e de volta a un conservadorismo que relía os textos do Concilio Vaticano II desde esta lóxica de control, que non de creatividade.
O seu legado ao maxisterio social e á renovación da Doutrina Social da Igrexa ten nomes tales como as encíclicas Laborem Exercens (14 de setembro de 1981); Sollicitudo Rei Socialis (30 de decembro de 1987); Centesimus annus (1 de maio de 1991) ou o Compendio de la doctrina social de la Iglesia, publicado polo Pontificio Consello para a Xustiza e a Paz (2 de abril de 2004), unha petición expresa do papa que se converteu nunha especie de “vademecum” que recollía os textos da Doutrina Social da Igrexa publicados polos diferentes papas logo da publicación da Rerum Novarum de León XIII.
Unha cuestión que foi importante e mesmo transversal, polo que supuxo de relacionar varios ámbitos a vida pastoral da Igrexa, foi a aparición dos novos movementos que xurdiron durante o pontificado de Xoán Paulo II.
Uns movementos que, nutridos fundamentalmente de xente nova, presentábanse como referentes da Igrexa para irromper na sociedade desde unha presenza de confesionalidade e abranguendo moitos ámbitos[5], e que foron potenciados en detrimento das Ordes de relixiosos e relixiosas de ampla tradición na Igrexa. Non debemos esquecer que moitos destes movementos foron xurdindo ao abeiro, e como froito, das Xornadas mundiais da mocidade, que dun cabo ao outro do mundo, e a partires de mil novecentos noventa e cinco, supuxeron un viveiro de vocacións á vida cristiá desde ámbitos plurais, mesmo á vocación sacerdotal. Uns encontros multitudinarios de xente nova que, movida pola emoción, parecían ser o apoio do papa na súa tarefa de levar a cabo o seu proxecto da nova evanxelización.
( continuará).
[1] Despois de San Pedro (crese que foi papa entre 34 e 37 anos) e Pío IX, que gobernou a Igrexa durante 31 anos.
[2] Teoloxía que xorde desde a identificación cos problemas do pobo e a loita contra a opresión, a semellanza do pobo de Israel -a referencia ao libro do Éxodo é unha das claves para entendela- froito das ditaduras militares que se foran estendendo ao longo do continente suramericano, e a opción polos pobres, tal e como se manifestara dez anos antes na conferencia celebrada en Medellín e cuxo gran promotor foi o peruano Gustavo Gutiérrez, a quen se lle considera o pai desta reflexión teolóxica recollida no seu libro, Teología de la Liberación (Ed. Sígueme, Salamanca 1974).
[3]“Polo tanto, non pertence ao ámbito da ideoloxía, senón ao da teoloxía e especialmente da teoloxía moral e, como se trata dunha doutrina que debe orientar a conducta das persoas, ten como consecuencia o «compromiso pola xustiza» segundo a función, vocación e circunstancias de cada un”. (SRS 41).
[4] Nomes que tanta importancia tiveron na Teoloxía posconciliar, como, entre outros, Edward Schillebeeck, Bernard Häring , Leonardo Boff, Gustavo Gutiérrez, Hans Kung. Eles son algún dos que tiveron que deixar as súas cátedras e deixar de publicar en editoriais católicas .Moitos outros que non citamos para non facer longa esta nota, sufriron tamén as consecuencias deste tempo de invernía eclesial.
[5] “Desde o inicio do meu Pontificado, atribuín especial importancia ao camiño dos Movementos Eclesiais e tiven ocasión de apreciar os froitos da súa difundida e crecente presenza no decurso das visitas pastorais ás parroquias e nas viaxes apostólicas. Constatei con pracer a súa dispoñibilidade para pór as propias enerxías ao servizo da Sé de Pedro e das Igrexas locais. Puiden indicalos como novidade que aínda espera ser adecuadamente acollida e valorizada” (MENSAXE DO PAPA XOÁN PAULO II AOS PARTICIPANTES DO CONGRESSO MUNDIAL DOS MOVEMENTOS ECLESIAIS, 27 de Maio de 1998).
