A DESACRALIZACIÓN DA IGREXA (III): DO VATICANO II AO PAPA FRANCISCO
“Unha Igrexa que non serve, non serve para nada“
(Jacques Gaillot. Bispo emérito de Èvreaux. Francia)
1.-Superando a dialéctica entre a ruptura e a nostalxia. Paulo VI
Tocoulle ao papa Paulo VI xestionar todo canto o concilio fora aprobando ao longo das súas diferentes sesións.
Foi esta unha xestión ardua e chea de moitas dificultades. Unhas dificultades que chegaban, por unha banda, daqueles que consideraban que o concilio supuxera a ruptura da continuidade eclesial, dando lugar a unha deriva de signo protestante e totalmente contraria co que estes grupos consideraban a tradición da Igrexa; por outra banda, estaban aqueles grupos que consideraban que o concilio cedera ás presións dos conservadores e antirenovadores, non sendo capaz de dar pasos cara adiante, vencendo medos e presións, para facer da Igrexa verdadeira comunidade renovada, aberta, participativa e disposta a cambiar normativas e costumes que a foran anquilosando. Isto levaba a alcumar a Paulo VI como conservador indeciso e incapaz de romper coa falsa sacralidade eclesial que a convertera en poder e imposición, pero moi afastada do evanxeo e do seguimento de Xesús.
Diante desta realidade o papa vese, moitas veces, coaccionado á hora de tomar decisións. E sendo un papa que apostara pola renovación -así o puxo de manifesto en varias ocasións durante a primeira das sesións conciliares cando aínda era o cardeal arcebispo de Milán-, unha vez á fronte da Igrexa como Pastor universal, apareceron os seus medos e indecisións, coas que pensaba impediría calquera escisión ou ruptura dentro da Igrexa universal. Algo que, a pesares dos seus esforzos, non foi quen de evitar.
Marcel Lefebvre e os seus seguidores, acabaron rompendo coa comuñón eclesial e levando a cabo a escisión; unha escisión que hoxe, no papado de Francisco, os seus seguidores reiteran e defenden.
Ademais, desde posicións máis abertas e progresistas, insistíaselle ao papa a tomar decisións que abrisen novos camiños de actuación e presencia da Igrexa na sociedade; camiños e presencias que se consideraban irrenunciables á luz de todo canto o concilio fora xerando, especialmente para responder ao horizonte marcado pola constitución Gaudium et spes. Era urxente un verdadeiro cambio, avance e actualización da Igrexa en relación a si mesma e ao respecto da súa capacidade de xestionar sinerxías de encontro, diálogo e entendemento co mundo daquela época, reivindicando un cambio de paradigma capaz de abandonar o clasismo do pasado. Non hai máis que achegarse ao estudo de canto supuxo a chamada revolución dos anos sesenta, concretada e alcumada como o “maio do sesenta e oito”, co que iso quere dicir e que supuxo de ruptura cun pasado que as novas xeracións xa non vían posible.
Non é entón estraño que o papa vise con medo toda esta serie de cambios cheos de présa e lavados por intelectuais, mocidade e traballadores que cuestionaban as actitudes colonialistas, as guerras e o clasismo de políticos e poderosos homes de grandes empresas que, urxidos polo afán de dominar e gañar, foran dividíndose o mundo e os seus beneficios entre uns e outros.
E se o mundo e os seus poderes se cuestionaba desde diversas frontes, este cuestionamento non era menos dentro da mesma Igrexa. É preciso mencionar aquí dous feitos para poñer de manifesto canto se vén dicindo: a publicación de dúas encíclicas, de carácter ben distinto entre elas, e que marcaron profundamente o maxisterio de Paulo VI.
Foron estas a Populorum progressio[1] (26 de marzo de 1967) e a Humanae vitae[2] (25 de xullo de 1968).
A primeira delas busca propoñer, confrontando co capitalismo salvaxe e materialista da época, unha visión da economía e do desenvolvemento que teña como centro ás persoas e non os beneficios, ofrecendo un desenvolvemento desde o “humanismo integral”, no que os empobrecidos fosen protagonistas e non vítimas explotadas. Na segunda encíclica trata o tema, actual naquel momento e en constante proceso de reflexión e discernimento hoxe, da moralidade no uso dos medios de control de natalidade. Esta encíclica supuxo que se abrise unha profunda fenda entre a palabra e a posición doutrinal do maxisterio da Igrexa e a maneira de vivir e resolver a cuestión da paternidade e maternidade responsable por parte das e dos cristiáns.
Esta fenda viuse moito máis agravada por como se fora xestando o traballo da comisión nomeada polo papa para estudar este tema, e a escisión que no seo dela se tiña dado.
Unha escisión que levou a que ao final, dada a imposibilidade de chegar a un acordo ao respecto das posicións entre ambas, se acabaran presentando ao papa dous borradores de traballo para que fose el o que tomase a decisión sobre cal utilizar á hora de redactar o documento final. E tal foi a tensión que a publicación do texto xerou, que levou a que o papa non publicase ningún documento de cuestións morais desde este momento ata o final do seu pontificado. O seis de agosto de mil novecentos setenta e oito falecía nas habitacións do Pazo Apostólico, onde vivía, o papa Paulo VI.
Logo do seu soterramento na cripta da basílica de San Pedro, os cardeais reunidos en conclave elixen como sucesor, o 26 de agosto de mil novecentos setenta e oito, ao cardeal patriarca de Venecia.
Monseñor D. Albino Lucciani, que tomou o nome de Xoán Paulo I, o papa do sorriso[1].
O seu foi un pontificado efémero, pois só durou trinta e tres días. A pesares da brevidade, este pontificado sempre será lembrado por unha das súas catequeses na que, comentando un texto do profeta Isaías afirma que Deus é Pai e Nai. Unha afirmación que, inda que non o pareza, resultaba naquel momento verdadeiramente rompedora e novidosa.
Finado Xoán Paulo I, volven os cardeais a Roma para, nun novo conclave, elixir ao seu sucesor.
Deste xeito o día 16 de outubro de mil novecentos setenta e oito, o cardenal polaco Karol Wojtyla, era elixido papa, adoptando o nome de Xoán Paulo II, en continuidade co que xa fixera o seu antecesor e rompendo unha tradición de séculos, ao non ser un papa italiano. Un papado que, dada a idade do cardeal elixido -58 anos-, aventuraba un pontificado longo. Como así ocorreu.
2.-Un papado longo para unha relectura conciliar
Un papa novo nun tempo no que na Igrexa se pedían cambios e actualización segundo a letra e o espírito do concilio foi a primeira fotografía que o papa chegado de Polonia atopou ante si ao comezo do seu pontificado.
Os aplausos recibidos aquela tarde noite de outubro na praza de San Pedro foron xerando expectativas ante esta nova xeira que se abría dentro da Igrexa Católica no final da década dos setenta. Unha década que tamén viña marcada pola elección, en USA e en Gran Bretaña, de dúas persoas que acabaron marcando un novo rumbo na sociedade: Ronald Reagan e Margaret Thatcher, respectivamente, referentes do novo paradigma económico liberal e centrado na privatización e o desmantelamento do público.
Neste contexto, a figura dun papa chegado do Telón de Aceiro e dun país que vivía baixo gobernos comunistas controlados pola longa man da URSS, supuxo todo un reto e unha novidade que, co paso do tempo se demostraría fundamental para o derrubamento dun xigante con pés de barro, como acabou sendo o comunismo soviético e o dos seus países satélites en mil novecentos oitenta e nove… e no que o papa tivo un destacado papel, e así o recoñeceron desde tódolos ámbitos políticos e sociais da época.
Esa mesma seguridade e contundencia tamén se ía mostrando cara dentro da propia Igrexa. E ao longo dos vinte e seis anos do seu pontificado, foi desenvolvendo un proceso de goberno da Igrexa no que se ía acentuando o sentido xerárquico e piramidal, en forma de nomeamentos de bispos cunha visión e mentalidade afín ao papa e aos seus colaboradores de goberno.
Deste xeito foise silenciando calquera intento de disidencia da liña marcada desde o papado: sanción de obras teolóxicas, revogación de cátedras a profesores de Teoloxía nas universidades católicas ou apertura de procesos xudiciais marcados polo secretismo e a falta de transparencia.
Isto tivo a súa guinda co nomeamento, en mil novecentos oitenta e un, do arcebispo de Múnich, o cardeal Joseph Aloisius Ratzinger -quen tivera unha destacada presenza no concilio como teólogo asesor do cardeal alemán Josef Frings-, como Prefecto para a Congregación para a Doutrina da Fe.
Iníciase deste xeito unha colaboración que foi fundamental para que a visión e o proxecto da Igrexa que o novo papa tiña puidera irse concretando, dando deste xeito unha volta -así o cremos-, ao propio espírito, que non á letra, dos textos do concilio Vaticano II.
Unha época revisionista e neoconservadora, que se adecuaba tamén ao revisionismo e neoconservadurismo que se ía desenvolvendo tamén no ámbito da realidade política mundial.
O pontificado de Xoán Paulo II foi longo e polémico, e estivo marcado polo impulso, desde a convicción que o propio papa tiña, da necesidade de levar a cabo unha nova evanxelización desde a proclamación, realizada en novembro de mil novecentos oitenta e dous na catedral de Santiago de Compostela, da necesidade de que Europa tiña que volver ás súas raíces [1], marcando un horizonte claro e concreto para toda a Igrexa, non só a europea, horizonte que foi o seu sino ao longo do seu pontificado.
Un horizonte que foi frutificando coa aparición de novos grupos, de novas formas, de novos xeitos de ser na Igrexa e ser no mundo, dando carpetazo definitivo á dialéctica entre cristiáns de presenza e de mediación, apostando clara e rotundamente polos primeiros.
Á vez que xurdían estas novas realidades eclesiais -xuvenís e adultas- íase abeirando, cada vez con maior claridade, a presenza e a importancia das ordes relixiosas e dos grupos que nela foran xurdindo.
Nesta aposta por formas e métodos distintos e cun claro influxo neoconservador e revisionista de canto supuxera como renacer primaveral do concilio, vai xurdindo o que se foi denominando a “invernía eclesial”, onde se mostraba unha Igrexa moi de formas estridentes e de espectáculo, ao modo dos grandes ídolos do rock. Xoán Paulo II era visto como o gran actor que movía masas e enfrontaba os retos dunha Igrexa que parecía querer volver ao poder e á presenza de tempos pasados.
Boa proba disto son as xornadas da mocidade, comezadas en Roma na Pascua do ano mil novecentos oitenta e catro, e que logo tiveron continuidade ao longo de todo o mundo e que se caracterizaron por congregar multitude de xente nova á que o papa lle falaba e animaba ser embaixadora do proxecto neoevanxelizador nun mundo decadente -o europeo-, e no que o relativismo e a secularización ían copando espazos e masas que noutro tempo estaban ao abeiro da Igrexa.
A volta a un estilo conservador e a aparición de grupos e líderes cunha concepción conservadora e moitas veces belixerante contra o mundo foron levando á Igrexa a confrontar -que non a tender pontes-, cun mundo cada vez máis afastado de Deus e de costas a todo o relixioso.
Así, no canto de tender pontes de diálogo e entendemento no común, foise presentando unha Igrexa que buscaba de novo, ou así alomemos o parecía, erixirse como institución dominante e cada vez máis afastada da realidade. O ensimesmamento e volta ao interno (ás sancristías chegarán a denominalo algúns) como xeito de repregar para ser unha Igrexa máis centrada no ritual, no espiritual ou místico, e non tanto de presenza no medio das institucións do mundo e chamada a ser fermento que puidera axudar a que a masa levedase. ( Continuará)
Clodomiro Ogando Durán.
[1] Este documento foi acusado por gobernos e mesmo intelectuais desconformes cos seus contados, como comunista. Foi un dos parágrafos o que máis tensión, discusión e rexeitamento supuxo. En concreto os números 30 e 31, acusando ao papa de xustificar a violencia. Isto, no contexto do mundo menos desenvolvido para o que foi escrita, entendían os que nel mandaban, que daba pé á xustificación da violencia. Cousa que, se atendemos ás palabras do textos, está lonxe do pensamento do papa. É máis, recorre a un principio clásico na teoloxía moral: o tiranicidio, moi matizado sempre, no caso de atentar contra o ben común e dereitos fundamentais das persoas e do país.
“30. É certo que hai situacións cuxa inxustiza clama ao ceo. Cando poboacións enteiras, faltas do necesario, viven nunha tal dependencia que lles impide toda iniciativa e responsabilidade, o mesmo que toda posibilidade de promoción cultural e de participación na vida social e política, é grande a tentación de rexeitar coa violencia tan grandes inxurias contra a dignidade humana”.
“31. Porén, como é sabido, a insurrección revolucionaria —salvo en caso de tiranía evidente e prolongada que atentase gravemente aos dereitos fundamentais da persoa e danase perigosamente o ben común do país— xera novas inxustizas, introduce novos desequilibrios e provoca novas ruínas. Non se pode combater un mal real ao prezo dun mal maior. “
[2] A encíclica Humanae vitae, tan esperada naquel momento, causou moito rebumbio e non pouca decepción naquel ano sesenta e oito revolucionario e convulso. Decepción porque eran moitos, dentro e fóra da Igrexa, os que esperaban que o papa ofrecese unha proposta aberta, e máis centrada na decisión en conciencia, seguindo a xeira aberta polo concilio Vaticano II, G.s. 16 e G.s. 50; pero atopáronse cun texto no que, asentado sobre a proposta minoritaria logo da excisión da comisión pontificia, o papa condena a utilización dos métodos anticonceptivos, os chamados métodos artificiais; provocando un auténtico cisma e rexeitamento no ámbito dunha parte, non pequena, da comunidade cristiá.
“14 É por tanto un erro pensar que un acto conxugal, feito voluntariamente infecundo, e por isto intrinsecamente deshonesto, poida ser cohonestado polo conxunto dunha vida conxugal fecunda”.
[3] Este elección quixo ser una homenaxe aos seus predecesores: Xoán XXIII, quen convocou o concilio, e Paulo VI, que foi a quen lle correspondeu levalo adiante e aplicar as súas directrices.
[4] O discurso pronunciado na catedral de Compostela, no chamado “acto europeísta”, pon en marcha o que logo se chamou a nova evanxelización. En poucas palabras o papa lanza un reto a toda Igrexa universal afirmando: “Eu, Bispo de Roma e Pastor da Igrexa universal, desde Santiago, lánzoche, vella Europa, un grito cheo de amor: Volve a encontrarte. Se ti mesma. Descobre as túas orixes. Aviva as túas raíces”.
