Desacralización da Igrexa. Do Vaticano II ao papa Francisco (I)
Desacralizar.-“Quitar el carácter sagrado a alguien o a algo” (R.A.E.)
1.-Da omnipresencia á desaparición de Deus
Na Vella Europa, cada vez con menos crianzas e moitas máis persoas de idade, pouco a pouco vaise eclipsando o sentido relixioso. Persoal, social e culturalmente.
Logo de moitos anos nos que a dimensión relixiosa cristiá foi enchoupando a realidade en todas e cada unha das súas dimensións e ámbitos, chegamos a un momento no que cada vez máis o relixioso vai desaparecendo do horizonte de moitas das persoas que conforman o continente.
Tal é así que cada día atopamos no xornal novas nas que se nos di que unha igrexa, unha capela ou calquera outra construción dedicada ao culto foi vendida para ter novos e moitas veces variopintos usos.
A partires da segunda metade do século XVIII, a secularización –“paso de algo ou alguén dunha esfera relixiosa a unha civil ou non teolóxica. Tamén significa o paso de algo ou alguén que estaba baixo o ámbito dunha doutrina relixiosa á estrutura secular, laica o mundanal”- foi ensanchando o seu horizonte, e a visión e vivencia do relixioso foi desaparecendo paseniñamente das preocupacións e vida dunha grande maioría de homes e mulleres.
O “Deus morreu” de Nietzsche parece que vai volvéndose realidade no sentir de non poucos habitantes do vello continente, sendo hoxe unha realidade que ten desaparecido da esfera pública e do público.
A présa e inmediatez van cubrindo como manto enchoupado de escepticismo as vidas dunha gran maioría de homes e mulleres deste noso continente.
Se non é así, como poder entender que un país como Francia teña declarado como un dereito humano o aborto!. Como comprender que a mesma Unión Europea estea disposta lexislar sobre o aborto para asemade consideralo tamén como un dereito humano!.
Como entender que as persoas crentes non sexamos quen de cuestionar este intento de converter en dereito o que só son desexos ou visións utilitaristas ao respecto de certos comportamentos e prácticas habituais! Dando a calada, o silencio ou as costas ao que ata o de agora ten sido un puntal fundamental desde o que considerar a dignidade humana como patrimonio como e inalienable de todas e todos. Como se tiveramos vergoña de saír en defensa da vida, das vidas que van quedando polo camiño por mor do utilitarismo ou as razóns neoliberais que prefiren a riqueza material no canto do coidado do pequeno, do sinxelo e do precisado de atención, como son as persoas máis vulnerables e débiles: crianzas, maiores, persoas con algunha discapacidade ou persoas en risco de exclusión.
A secularización, primacía do antropocentrismo e ocultamento de Deus, vai pouco a pouco minando as sólidas bases culturais cristiás que noutro tempo supuxeron a defensa da dignidade das persoas e a loita a prol de todo dereito que tivera esta dignidade no centro da súa acción.
Unha secularización que avanza día a día e sen volta atrás. Unha présa que vai poñendo de manifesto como o feito relixioso se volve irrelevante, quedando a mercede do consumo puramente turístico e de espectáculo, dun simple mirar, que non do que participar e compartir conviccións, relegado a ser simplemente historia que foi, pasado onde o relixioso e a relixiosidade foron conformando un paradigma iconográfico de sentido, e tamén, por que non dicilo, de control e poder.
O paradigma racionalista, que supuxo o cuestionamento do relixioso, foise introducindo na sociedade dando lugar a un antropocentrismo materialista e afastado da idea de Deus.
Unha idea que se cuestionaba e se confrontaba cunha Igrexa que se entendía non servidora dos empobrecidos e si en conivencia e ao servizo dos poderosos.
O filósofo Enmanuel Kant, de quen agora se compren trescentos anos do seu nacemento, ten moito que ver ao respecto. Para el a primacía da razón é a que fai xirar todo o pensamento e vida do ser humano como elemento aglutinador de reflexión e de toda proposta respecto á persoa, agora convertida en simple individuo, e na que o Estado, convertido en xestor, organizador mestre dos individuos acaba por ocupar o lugar de Deus.[1]
2.-Unha Igrexa precisada de cambios
Este proceso de secularización supuxo tamén na Igrexa o inicio dun tempo de cambios, ao comezo tímidos, que acabaron desembocando no Concilio Vaticano II.
Porque cando falamos do Concilio, non podemos quedarnos coa idea de que foi unha intuición do momento do papa Xoán XXIII, senón que nel desemboca un camiño iniciado a partires do século XIX e que ten unha primeira achega no pontificado de León XIII e na publicación da primeira encíclica social, RerumNovarum, coa que quería responder a todo canto estaba supoñendo o auxe das teorías socialistas e o materialismo histórico, ao que seguiron o comezo de renovación, primeiro no ámbito da Biblia para continuar coas demais disciplinas teolóxicas.
Todo este caldo de cultivo, e a cada vez maior separación da Igrexa do sentir da sociedade foi o que levou a Xoán XXIII a anunciar -de xeito inesperado, iso si- que ía convocar un concilio para abordar dúas cuestións fundamentais: a renovación da Igrexa cara dentro e o diálogo da Igrexa coa sociedade, unha sociedade cada vez máis cambiante e que se ía afastando do xeito de responder a Igrexa a todos os cambios e renovacións que se estaban a dar naquel momento.
Neste contexto hai que situar o anuncio de Xoán XXIII aquel 25 de xaneiro de mil novecentos cincuenta e nove na basílica de San Paulo Extramuros de Roma convocando un concilio que acabou sendo o Concilio Vaticano II, no que se comezou a construír un paradigma eclesial de renovación e cambio, que tivera os seus cimentos a partires da publicación do texto de León XIII citado anteriormente.
Comezado en outubro de mil novecentos sesenta e dous e rematado en decembro de mil novecentos sesenta e cinco, ao longo de catro períodos de tres meses (outubro–decembro) os Pais conciliares, entre os que se atopaban por vez primeira un grupo de mulleres con voz na aula conciliar, inda que non con voto, foron discutindo a necesidade de renovación da Igrexa –“aggiornamento”, como lle chamou Xoán XXIII- desde catro eixes da vida de fe: a eclesioloxía, a liturxia, a Biblia e a relación da Igrexa co mundo, que se converteron nas catro grandes constitucións conciliares:
Lumen gentium, Sacrosantumconcilium, Dei verbum e Gaudiumetspes.
Con elas buscábase a renovación dunha Igrexa que se sabía descolgada das preocupacións dos seus fieis e do que ocorría no mundo. Toda unha aposta e un compromiso para seguir respondendo ao envío de Xesús de ir a anunciar a súa mensaxe.
Para unhas persoas esta renovación chegou tarde, xa que o mundo avanzaba moi rápido namentres que as estruturas eclesiais non o facían ao mesmo ritmo; para outras o concilio supuxo destruír as raíces dunha Igrexa visible, de poder e asentada sobre o dominio e a preponderancia na sociedade.
No medio, coma sempre, as persoas crentes que agradecían a renovación e buscaban canles de diálogo cun mundo totalmente transformado e que camiñaba por vieiros de posmodernidade e afastamento do sentido relixioso da persoa e da cultura cristiá, tan importantes ambas en séculos anteriores. Comeza a desenvolverse cunha gran rapidez o que acabou sendo unha verdadeira ruptura entre a igrexa e a sociedade, entre o secular e o relixioso.
Os anos sesenta presentan entón o paradoxo de que namentres a Igrexa tenta cambiar para achegarse á sociedade, esta vai marcando distancias con ela, producíndose unha fenda marcada pola secularización e o distanciamento respecto ao feito relixioso, que queda reducido, no mellor dos casos, ao ámbito privado de cada persoa individualmente.
A pesares de que o mundo seguía indo moi por diante do tempo da Igrexa, e con moita présa, o Concilio supón un primeiro paso de desacralización dunha estrutura de cáseque dous mil anos chea de historia; pero unha historia que, sendo rica no pasado, precisaba agora comezar a escribirse desde outros parámetros e doutro xeito. E cara isto apuntou o Concilio.
3.-Unha Igrexa pobo e co pobo
Unha vez en Roma, os Pais conciliares comezan o seu traballo na aula conciliar, na basílica de S. Pedro. Unha das primeiras decisións tomadas por maioría democrática dos asistentes foi a de cuestionar e desautorizar o material que desde a Curia vaticana se presentaba para traballar durante a primeira sesión do concilio. Isto supuxo tombar unha proposta que non respondía ao que esperaba a maioría dos representantes da Igrexa reunidos en Roma, que consideraba que os esquemas e mesmo o regulamento conciliar, xunto coa comisión que debía levar a cabo a elaboración dos esquemas de traballo, tiñan que responder ao que verdadeiramente se quería expresar co termo “aggiornamento”, é dicir, renovación. Pois sen renovación, dificilmente a Igrexa deixaría de afondar a distancia entre as súas estruturas e un mundo en cambio e dando saltos cualitativos cara diante.
A perda da relevancia e da súa consideración de “sagrada” no que atinxía á súa maneira de ser no mundo e ao xeito de desenvolver o seu cometido os xerarcas que mandaban e actuaban, rexendo e gobernando no nome dunha concepción sacra da autoridade foi o primeiro paso do que foron conscientes algúns daqueles bispos que propuxeron un xiro radical se se quería que o Concilio marcase o rumbo dunha Igrexa distinta ata a de aquel momento, e disposta a romper o tabú dunha concepción que a cría inmutable, irreformable e inmune a calquera tipo de cambio.
Comezaba xa desde a primeira sesión este camiño de desacralización dunha estrutura cada vez máis afastada do Evanxeo, e convertida en institución de poder e sometemento. Saberse Pobo de Deus que acolle, congrega e conforma a resposta do evanxeo no mundo foi o primeiro paso dos moitos que logo virían.
A visión sacra dunha teoloxía ancorada en neoescolásticas dogmáticas xa non era un camiño que supuxera manter vivo e esperanzado o horizonte dunha Igrexa que se sabía urxida e ser no medio do mundo sacramento un universal de salvación, gozo e esperanza das xentes desde o diálogo e a atención aos sinais dos tempos.
Precisábase acurtar a fenda entre un mundo en cambio dende xa había tempo e unha Igrexa que comezaba a querer ser e mostrarse disposta a dialogar, entender e facerse entender con ese mundo. Isto esixía deixar atrás ínfulas de poder ou ritos e fórmulas, aparentes na iconografía, pero baleiras no seu contido.
Todo este proceso de renovación promovido polo Vaticano II, levou a que a Igrexa fixese, con convicción e accións, un novo alborexar evanxelizador no mundo desde o diálogo, o servizo, a sinxeleza e humanidade nos seus membros e nas súas estruturas.
Un novo camiño que abriu horizontes de esperanza dunha nova primavera eclesial, concretada e desenvolvida ao longo do pontificado de Francisco.
(Continuará)
Clodomiro Ogando Durán
[1] Hegel, Feuerbach e os chamados Mestres da sospeita: Marx, Nietzsche e Freud, son algúns dos autores que desenvolveron a súa reflexión ao redor do concepto deste novo paradigma asentado na forza do Estado, a razón ou a morte de Deus.
