Sesenta anos dun fito histórico

Sesenta anos dun fito histórico

1. Un mundo ameazado

O pasado día once de abril conmemorábanse os sesenta anos da publicación da encíclica Pacem in Terris do papa Xoán XXIII.

Este documento supón un novo comezo metodolóxico para a Doutrina Social da Igrexa (DSI): o paso do método dedutivo de principios absolutos e irrenunciables, as verdades inmutables; ao desenvolvemento do método indutivo, partindo da análise da realidade, o diálogo cos demais saberes, renunciando a impoñer a verdade, e esforzándose por desenvolver un traballo conxunto de construción desde a escoita, o diálogo e a busca do ben común. Unha metodoloxía que, con palabras de hoxe, poderiamos denominar en rede. Deixarse aprender aprendendo.

E toda esta novidade que iremos atopando no texto xa se albiscaba no encabezado do mesmo. O papa, consciente da importancia de unir esforzos nun momento difícil e de tensión mundial, dirixe o texto non unicamente ao interior da Igrexa -como tiña ocorrido cos textos anteriores- senón a toda persoa e institución, máis alá da Igrexa, disposta a empeñarse na busca da paz.

“Aos venerables irmáns Patriarcas, Primados, Arcebispos, Bispos e outros Ordinarios en paz e comuñón coa Sede Apostólica, ao clero e fieis de todo o mundo e a tódolos homes de boa vontade”

Isto mostra a sensibilidade do papa ante a necesidade de introducir cambios na realidade eclesial, para tentar poñerse á par –a pesares da distancia– dos cambios que xa se estaban a desenvolver, para ben e para mal, na sociedade, tal e como pon de manifesto a tensión pola sofisticación dun armamento cada vez máis destrutivo.

Recalco o para mal porque era o momento no que a lóxica armamentística primaba sobre a lóxica da paz; un momento no que por disuasión se entendía amedrentamento do contrario e rearme (Leste e Oeste. Expresión que agochaba tanto á URSS como a USA); un momento no que a ideoloxía estaba ao servizo do ter e posuír: prestixio, dominio, control dos países satélites (dunha e outra parte), expansión xeográfica… e todo ao servizo dunha industria que xeraba moitos cartos e non se preocupaba pola situación das persoas. A ideoloxización do conflito desde o eixe leste–oeste marcaba a realidade social, política e económica. E isto supuña unha grande ameaza para o mundo.

Nesta tolemia por ocupar a primacía do control do cada vez máis sofisticado, perigoso e destrutivo armamento de guerra que ambos bandos, nunha noxenta manipulación da linguaxe, denominaban de disuasión para a paz, a situación chegou a tal punto que os mísiles rusos, situados na illa de Cuba, miraban cara ás costas americanas de Florida dispostos a ser activados.

Isto suporía o comezo dun novo conflito armado, a terceira guerra mundial, agora xa nuclear, de consecuencias imprevisibles non só para ambas potencias, URSS e USA, senón para todo o planeta. E dun xeito especial para os países máis empobrecidos, que estaban a esforzarse naquel momento por saír do longo e nefasto proceso de colonización, tal e como xa denunciara o mesmo papa Xoán XXIII na súa anterior encíclica Mater et Magistra (1961). Esta situación foi aproveitada por uns e outros para tensionar na busca de aliados nestes países descolonizados para un e outro bando.

2. Unha Igrexa que non pode poñerse de perfil

Neste contexto nada doado, e no medio da celebración do Concilio Vaticano II, úrxeselle ao papa, desde ámbitos diversos e institucións eclesiais e non eclesiais, naquela primavera eclesial de renovación e cambio, para que escriba un documento sobre a paz no que se chame aos dirixentes das dúas grandes potencias a parar a tolemia do “rearme disuasivo”, para sentar e dialogar, á vez que se denunciase nel que a irracionalidade polo control armamentistico non levaba máis que á destrución total duns e outros; arrastrando á súa vez a países e vidas inocentes nesta masacre.

Respondendo a este clamor, e a pesares de estar pasando persoalmente por unha difícil situación debido ao cancro contra o que está loitando, e que será a causa do seu pasamento o tres de xuño desde mesmo ano sesenta e tres, Xoán XXIII publica a que xa é considerada a carta magna dos dereitos humanos da Igrexa e na que fai un chamamento a renunciar ao enfrontamento para buscar camiños de diálogo, entendemento e paz que evitasen a destrución total á que a tolemia armamentistica abocaba. De aí a súa chamada, máis alá das lindes eclesiais, a dirixir o texto a todas as persoas de boa vontade.

A Igrexa do concilio non só non quere poñerse de perfil, senón que aquel papa que transmitía bonhomía e fora elixido como papa de transición, collía o temón e loitaba por endereitar o rumbo da Igrexa, ao tempo que chamaba aos dirixentes mundiais a deixar atrás as súas ansias de poder e dominio para traballar e comprometerse pola busca do ben común e da paz.

     

3. Un documento profético

Cun encabezamento aberto e sen imposicións, todo o texto irase desenvolvendo desde a lóxica de que a paz non é unha simple ausencia de guerra.

Isto marca xa un fito de novidade nesta definición que abre a porta a contemplar, máis alá do conflito bélico directo, que a paz supón e esixe un esforzo continuado de escoitar, dialogar, ceder, valorar a posición contraria ou ter en conta as condicións de vida que aseguren á cidadanía unha vida digna, libre e respectuosa co seu xeito e maneira de pensar e manifestarse.

Polo tanto a paz é tarefa permanente e non un momento puntual para que as armas deixen de disparar. Nun contexto de tanta tensión social como era o daqueles anos sesenta, a visión integral que o papa Xoán presenta da paz supón unha novidade que rompe con todos os estereotipos respecto ao que se entende, esixe e compromete a paz. Unha paz que deixa de ser unha cuestión entre gobernantes, para converterse nunha cuestión fundamental que abrangue a todas as persoas, por riba de razas, falas, continentes e relixións. De aí o chamado que fai no seu encabezamento o papa a “tódolos homes de boa vontade”. Querer a paz esixe implicarse por acadala, superando visións ideolóxicas, políticas, económicas, relixiosas ou culturais. É un compromiso para todas e todos, e ninguén debe quedar á marxe.

O texto do papa, dirixido por vez primeira a crentes e non crentes, rompendo así a visión endogámica na que se fora desenvolvendo ao longo dos anos a D.S.I., abre unha nova perspectiva de diálogo e entendemento, en reciprocidade e igualdade, cun mundo en cambio e para o que a Igrexa comezaba a ser unha institución que ía quedando á marxe de moitas das cousas que nel acontecían.

O modelo de cristiandade, tantos anos vixente e que convertera á Igrexa en poder omnipresente, chegaba ao seu remate.

Consciente desta situación, e considerando que precisaba abordar desde dentro a súa renovación, é desde onde debemos entender a decisión de Xoán XXIII de convocar o Concilio Vaticano II; Concilio que tiña a dobre finalidade de renovación -o papa diría aggiornamento- cara dentro e cara fóra.

Froito desta súa decisión e do traballo e da convicción de moitos dos participantes (bispos, teólogos, superiores de comunidades relixiosas…) viron a luz as catro grandes constitucións conciliares, e fundamentalmente a Gaudium et Spes, que aborda, con fondura e sen prexuízos, o diálogo de Igrexa co mundo.

Neste contexto de fonda convicción sobre a necesidade da renovación eclesial e da urxencia da súa apertura ao mundo para que a súa voz deixara de ser irrelevante para converterse en faro de referencia nun mundo enfrontado á irracionalidade da guerra nuclear, é no que hai que situar esta encíclica de Xoán XXIII.

Unha encíclica que, inda que xa pasaron sesenta anos da súa publicación, segue a ter relevancia e interese neste noso mundo líquido, de présas e inmediateza e no que o individualismo e as ansias de poder e dominio están facendo volver enfrontamentos e conflitos agochados detrás dos novos “iluminati das novas tecnoloxías e a súa derivada da Intelixencia artificial” a un permanente estado de guerra. Unha guerra que hoxe, como tantas veces ten denunciado o papa Francisco, está presente dun cabo a outro do mundo, e en todos os continentes, dando lugar a unha permanente situación de desastre ecolóxico de destrución, arrastre e descarte dos máis empobrecidos e débiles.

E non falamos só de armas, senón de todo o que ao redor delas vai  xurdindo: morte, empobrecemento, novas escravitudes, antropocentrismo deshumanizado, neocolonialismo tecnolóxico e, como consecuencia de todo isto, opresión, exclusión, invisibilidade e desaparición do ser humano.

No aniversario da publicación deste gran texto, canto precisamos volver a el para seguir crendo na utopía da dignidade humana na construción dunha paz que precisa asentarse sobre a verdade, a xustiza, o amor e a liberdade!

Clodomiro Ogando Durán