Pingueiras de orballo para un mundo treboento: “laudate deum”
O catro de outubro pasado o papa Francisco asinaba unha exhortación de carácter social, “Laudate Deum” –Loade a Deus-, coa que quería agasallarnos no día da festa do patrón da ecoloxía e das persoas ecoloxistas, S. Francisco de Asise.
O texto quere ser continuidade da encíclica publicada o 24 de maio de 2015, Laudato Si, na que por vez primeira e de xeito exhaustivo abordábase a cuestión ecolóxica como unha cuestión teolóxica de calado, non como un simple comentario ou glosa dentro doutro texto papal.
Porque a cuestión ecolóxica ha situarse como marco de referencia do quefacer teolóxico actual, pois se a casa común que Deus puxo ao noso dispor (Salmo 8) se vai depredando, tódolos demais seres vivos, humanos incluídos, depredaranse tamén, polo que é inútil calquera reflexión, acción ou referencia sobre o actuar responsable, comprometido, xusto ou solidario.
De aí que a necesidade de abordar a reflexión ecolóxica desde presupostos teolóxicos na raíz do ser todo creado pola acción sempre amorosa de Deus. El crea por amor. Nós recibimos o chamamento de ser persoas continuadoras desta obra que puxo nas nosas mans para que a coidaramos e fixeramos o posible para que nada nin ninguén creado sexa destruído, maltratado ou erradicado pola acción perversa dos seres humanos, seres racionais e con capacidade libre de tomar decisións. A obra de Deus está chamada non a esgotarse pola acción esquilmante e destrutiva, sempre movida por interese económico ou ideolóxico, senón a coidarse para ofrecérllela como legado ás xeracións que veñan tras de nós.
Desde esta base, que xa Francisco establecera na encíclica do ano 2015, e tendo en conta o avance cada vez máis destrutor co que os seres humanos imos marcando a nosa relación co mundo, quere o papa ofrecer unha mirada crítica da acción humana neste proceso sen retorno, que esconde tras del moitos intereses económicos guiados pola ansia de posuír e ter, no canto do ser. Unha mirada tamén profética, denunciando o mancillamento que os seres humanos estamos a realizar das “magnalia Dei” que El puxera nas nosas mans para facelas crecer e desenvolver, nomeándonos persoas recreadoras e custodias do seu proxecto de amor. Unha recreación e unha custodia que, vistos os resultados, non temos sido quen de desenvolver ao seu estilo, ao faltarnos a súa mirada igualitaria, respectuosa e sempre harmónica con todo o creado.
Esta situación leva a que o papa erga a voz e denuncie a irresponsabilidade humana na destrución que, dun xeito cada vez máis voraz, estamos levando a cabo no planeta. Unha destrución que avasala todo o que vai atopando por diante, sen importar nada máis alá do criterio do enriquecemento e da ganancia, ambas as dúas lideradas sempre polos que teñen poder e capacidade de executalo nun mundo, o noso, globalizado, e no que as fronteiras só son imposición esixida aos máis pobres. Pobres que son sempre quen sofren as consecuencias deste esquilmamento do planeta, namentres os ricos poden facer circular o seu capital, as súas ganancias, os seus beneficios sen vergoña ningunha diante dos máis empobrecidos e sen voz deste mundo cada vez máis destruído e inxusto.
Este segundo gran texto do papa sobre a responsabilidade de todas e todos no coidado desta nosa casa común quere ser un texto que, en continuidade coa Teoloxía do Vaticano II, desenvólvese desde dous eixes tomados dos textos do Concilio: a pastoralidade e o aggiornamento.
Pastoralidade porque a exhortación propón unha lectura da realidade na perspectiva de conservala, coidala e integrala na misión evanxelizadora do quefacer eclesial. Aggiornamento porque unha teoloxía que non sexa quen de renovarse permanentemente na súa maneira de mirar e actuar sobre o mundo, lendo os sinais dos tempos, acaba converténdose única e exclusivamente, nun “incunable” de biblioteca; sen capacidade de ser acollida e influír na loita e na construción dun mundo máis humanizado e ao servizo do proxecto creador de Deus: “pasou unha tarde, pasou unha mañá, e viu Deus que era bo” (Xen 1).
O texto papal volve incidir na necesaria lectura esperanzada dunha realidade que se vai desenvolvendo e precisa que este proceso se vexa acompañado polo compromiso ético das persoas –todas e todos, como moi ben se reflicte no encabezamento da exhortación- que temos a misión de facer da opción por legar ás xeracións vindeiras un mundo no que poidan vivir un compromiso froito da fidelidade ao legado recibido de quen o puxo todo ao noso servizo, non para destruílo e si para darlle plenitude á idea de Deus de “crecede e multiplicádevos”. Respectemos logo este legado sen deixarnos levar pola urxencia dos resultados nin pola présa da inmediateza.
O “xa pero aínda non” da escatoloxía cristiá é unha esixencia constante no noso facer e actuar entre nós e co mundo. Un proxecto comezado e que nunca rematará en plenitude ata que cheguemos á realización final, pechando o proceso da religación: Del saímos, a El aspiramos e cara El e Nel atoparemos a plenitude que concluirá o plan de Deus na recapitulación final.
O documento consta de setenta e tres números e vinte e catro páxinas. É, xa que logo, un documento curto, que rompe a tendencia dos documentos do maxisterio anteriores, longos e de difícil lectura e comprensión.
Ao longo de seis capítulos tenta Francisco que tomemos conciencia de que a cuestión ecolóxica é hoxe unha cuestión global, na que hai que integrar tódolos los saberes que o ser humano é quen de manexar para poñelos ao servizo do legado que temos recibido de Deus.
Nestes seis apartados Francisco vai desenvolvendo a idea raíz da súa chamada: paremos esta barbarie que só leva á destrución de todo e de todos.
De novo a metodoloxía do ver, xulgar e actuar dálle pé para ir expoñendo que, sendo tarefa común, ninguén pode darlle as costas ao que está ocorrendo. Nunha linguaxe sinxela e clara, denuncia as atrocidades que as persoas somos capaces de facer, poñendo en risco non xa a vida das demais persoas, senón tamén a propia, cando os criterios de actuación son de xeira capitalista e nada se interpón para acadalos. Riqueza chama riqueza, mesmo a custo de destrución e morte.
No primeiro capítulo achéganos a idea de que a crise climática é hoxe unha crise global, que vai dun cabo ao outro do universo, sen excluír a ninguén. Estamos no mesmo barco, e desta volta non vai haber un Noé que nos salve. A pesares das resistencias, de dentro e fóra da Igrexa, a realidade imponse. Non hai máis que abrir os ollos cada mañá para darnos conta: danos e riscos van a máis. Non é unha proclama de ilusos. A crise climática xa non é unha cuestión defendida por un grupo de ociosos iluminados, senón unha esixencia que afecta a tódalas persoas, sexan do continente que sexan; unha esixencia que vai a máis, converténdose “nun problema social global, no que está en xogo a dignidade humana”. A crise climática –pódese dicir máis alto, pero non máis claro– é unha cuestión antropolóxica, e quen máis sofre as súas consecuencias e ve máis ameazada a súa vida, como sempre ocorre, son as persoas máis pobres e empobrecidas, as persoas máis vulnerables.
No segundo capítulo abórdase un dos aspectos que definen a sociedade actual e cuxas consecuencias Francisco ten denunciado en múltiples ocasións: o paradigma tecnocrático, que está na raíz desta desfeita universal do que é patrimonio común de tódolos seres que habitamos o universo.
Substituír aos seres vivos pola primacía das máquinas, e ademais facéndoo de xeito tan acrítico e irracional, está a ter múltiples consecuencias no día a día das persoas que habitamos o planeta.
É polo tanto urxente repensar que é o que estamos a facer coa capacidade que as persoas temos de tomar decisións que, inda que se acorden nun extremo do mundo, acaban por influír, e moi decisivamente, de maneira global, sen que ninguén poida escapar das súas consecuencias.
Un terceiro capítulo quere situar a realidade medioambiental no contexto mundial, destacando a debilidade das institucións políticas internacionais para reorientar esta deriva tecnolóxica que exclúe ás persoas e só pensa desde as ganancias e a robótica, non como colaboradora do humano, senón como usurpadora da súa presenza e da súa función. Isto esixe a reconfiguración da acción multilateral desde criterios éticos de respecto, e non de imposición dos máis fortes sobre os máis empobrecidos e pobres.
Os capítulos cuarto e quinto están dedicados a facer un percorrido histórico sobre o que teñen suposto as diferentes conferencias sobre o clima (capítulo cuarto). No capítulo quinto abórdase canto se espera da próxima COP28 a celebrar en Dubai.
É neste capítulo onde se fai unha firme defensa e valoración do papel que, historicamente e tamén agora, veñen desenvolvendo os grupos e activistas comprometidos na denuncia e na defensa da casa común, non só dunhas cantas persoas poderosas e capaces de tomar decisións. Ponse así de manifesto que o pequeno, cando é honesto e sincero, na medida na que vai construíndo sinerxías de relacións -redes diriamos na linguaxe de hoxe- acaba por ser unha marea imposible de frear ao servizo da causa medioambiental de tódolos seres que habitamos o planeta, casa común sempre de acollida.
O desenvolvemento do texto vainos levando ao que poderiamos dicir é o cumio, e á vez, a razón de ser de todo canto o papa vén dicindo: as motivacións espirituais.
Só desde unha comprensión do planeta con capacidade de transcender o material e superar o reducionismo tecnolóxico de que as “máquinas” o poden todo, seremos quen de descubrir a urxencia, e tamén a gratitude, de camiñar nun vieiro de comuñón e compromiso, persoal e comunitario -non podemos baixar do barco en plena travesía-, desde o máis achegado, o pequeno, o que cada día ao erguernos ilumina os nosos ollos e fai latexar o corazón.
E para iso a fe convértese en luz que vai iluminando e dando sentido a este compromiso de todos e todas para que o mundo deixe de ser árida inhumanidade para converterse en orballo cheo de pingueiras que humanizan e recoñecen a presenza de canto somos, vemos e experimentamos como obra do Deus que, por amor, pon ao noso servicio as súas “magnalia”, as súas marabillas.
Laudate Deum!
Clodomiro Ogando Durán.
